THỜI KỲ TĂM TỐI
Thời kỳ tăm tối không phải là giai đoạn mà các học giả có thể nhìn với sự khinh miệt kẻ cả... Họ ngạc nhiên rằng châu Âu đã hồi phục sau những tai họa liên tiếp đến từ người Goth, Hun, Vandalen, Hồi giáo, Magyars, và Norse, và qua bao hỗn loạn và bi kịch nó vẫn bảo tồn được rất nhiều văn học và kỹ thuật cổ đại. Họ chỉ có thể cảm thấy lòng ngưỡng mộ dành cho những Charlemagne, Alfred, Olav, và Otto vốn đã thiết lập được trật tự cho cảnh hỗn loạn này; cho những Benedictus, Gregorius, Bonifatius, Columba, Alcuin, Bruno vốn đã kiên nhẫn phục sinh đạo đức và văn học từ cõi hoang dã của thời đại họ; cho các giáo sĩ cao cấp và thợ thủ công có thể dựng lên các thánh đường, và các thi sĩ vô danh có thể cất tiếng hát, trong khoảng lặng giữa những cuộc chiến đầy kinh hoàng. Triều đình và Giáo hội phải làm lại từ đầu, như Romulus và Numa đã làm một ngàn năm trước; và sự can đảm cần thiết để xây dựng các thành phố từ rừng rậm, và biến người hoang dã nguyên thủy thành những công dân, thì lớn hơn những nỗ lực vốn sẽ xây dựng nên Chartres, Amiens, và Reims, hay biến cơn sốt báo thù của Dante thành những câu thơ trầm bổng.
WILL DURANT
Tác giả: Will Durant (từ Phần I đến Phần VI); Will & Ariel Durant (từ Phần VII đến Phần XI)
